Hoe de koningsmantel bleef hangen

In de blog van vandaag kijken we naar een heel bijzonder kledingstuk: de hermelijnen koningsmantel.

Op 30 maart 1814 werd koning Willem l ingehuldigd in de Nieuwe Kerk van Amsterdam. Wat het staatshoofd die dag precies droeg, is een groot raadsel, maar één ding is in ieder geval wel zeker: een hermelijnen koningsmantel was erbij. Op onderstaand schilderij van Jan Willem Pieneman is te zien dat de mantel was voorzien van een hermelijnen pelerine, oftewel: een korte cape.

Anderhalf jaar later werd de vorst opnieuw ingehuldigd. Ditmaal in Brussel en ook daar dook een hermelijnen koningsmantel op. Volgens Eelco Elzinga, auteur van Theater van Staat, betrof het een nieuw exemplaar,en wie beide portretten van Willem l vergelijkt, ziet inderdaad meer verschillen dan overeenkomsten. Zo is de tweede koningsmantel groter, langer, voorzien van geborduurde leeuwen en opstaande kraag, terwijl de pelerine is verdwenen. Geheel volgens de heersende empire-mode werden beide mantelhelften bijeengehouden met een mooie gesp.

Hoogstdezelve
Op 28 november 1840 kwam de koningsmantel van 1815 opnieuw in beeld tijdens de inhuldiging van koning Willem ll. In zijn gedenkboek schrijft geschiedschrijver Engelberst Gerrits het volgende: "Zijne Majesteit was gekleed in een vorstelijk rood fluweelen mantel met hermelijnen gevoerd en omzoomd en rijkelijk met gouden leeuwen bezet, welke door vier adjudanten gedragen, en zóódanig over de leuning van de stoel werd gelegd, dat de plooijen Hoogstdezelfs linkerzijde als een majestueuse draperie omgolfden. Onder de mantel had Hoogstdezelve eenen militairen jas van uitstekend blaauw flueel met gouden opslagen en gordel."

Zoals onderstaande foto wel laat zien, werd de mantel van Willem ll voorzien van een korte pelerine (cape), terwijl de opstaande kraag verdween. Ook qua bevestiging werd er het een en ander gewijzigd, want de mantel werd dit keer onder de epauletten vastgezet met gouden koorden.

Koning Willem lll liet de mantel van zijn vader intact en ook de bevestiging (onder de epauletten) bleef gelijk.

Volgens Dame du Palais mevrouw H.A. Insinger-van Loon droeg Wilhelmina bij haar inhuldiging eveneens de mantel van Willem l en Willem ll. Omdat ze in plaats van een uniform een japon droeg, moest ze wel op zoek naar een nieuwe bevestigingsmethode en ook het uiterlijk van de koningsmantel kreeg een update. Zo werd hij voorzien van rechte hoeken en ook qua lengte lijkt er het een en ander veranderd. Als bovenstaande schilderijen qua details kloppen althans, want dat is natuurlijk altijd de vraag.

Bijzondere wending
In 1948 was het de beurt aan koningin Juliana en over haar koningsmantel gaat een heel bijzonder verhaal rond, dat is opgetekend in het boek 'Kleding voor de Elite' van Dieuwke Grijpma. Ik zal het citeren (pag. 36). "Vijftig jaar na de inhuldiging van Wilhelmina zou Juliana dezelfde hermelijnen mantel dragen. De oude mantel was naar het paleis op de Dam gebracht, naar het atelier waar Dolder (Juliana's couturier, red.) aan de inhuldigingsjapon werkte. Daar maakte hij in het geheim een nieuwe koningsmantel. 'De stof had hij in Zwitserland gekocht', zegt Jean-Martin Leonhardt, de eigenaar van een modehuis in Arosa. Leonhardt was jaren bevriend met Dolder. "Erwin Dolder heeft mij verteld dat hij in 1948 een nieuwe konignsmantel voor Juliana heeft gemaakt. Het rode fluweel had hij in Bazel gekocht bij Zum Wilden Mann, een modezaak met een grote stoffenafdeling.'
De koningsmantel die Dolder maakte, had een iets ander model dan de oude mantel. De nieuwe mantel en pelerine haden afgeronde hoeden. De pelerine van de oude mantel was alleen rond de hals vastgezet. Dolder zette zijn pelerine ook aan de voorkanten vast. Voor de voering en de pelerine gebruikte hij grotendeels nieuw hermelijn, want het oude bont was maar een klein deel geschikt voor hergebruik, vond hij. De gouden leeuwen die op een katoenen steunlaag geborduurd waren, zette hij over van de oude op de nieuwe mantel. Vlak voor de inhuldiging vertelde Dolder aan prinses Juliana dat hij een nieuwe koningsmantel had gemaakt. Ze stond voor een voldongen feit, want de oue mantel kon niet meer in de oorspronkelijke staat teruggebracht worden. Juliana droeg bij haar inhuldiging de nieuwe koningsmantel, maar wilde niet dat dat bekend werd."

Raadsel
De conclusie van Dieuwke Grijpma is dus dat er sprake is van een nieuwe mantel met oude leeuwtjes. Maar klopt dit ook? Het boek van Grijpma komt heel betrouwbaar over en is voorzien van een uitgebreide bronvermelding. Bij dit specifieke verhaal wordt alleen vermeld dat er sprake is van een zeer betrouwbare bron. Daar kan ik vrij weinig mee, want is dat Juliana's bakker, de coupeuse van Dolder of heel iemand anders? Maar het moet gezegd worden: de kwaliteit van Kleding voor de Elite draagt wel bij aan de geloofwaardigheid van het verhaal. De Rijksvoorlichtingsdienst houdt echter vast aan het verhaal dat de mantel van koningin Juliana slechts is aangepast, en dat koning Willem-Alexander op 30 april 2013 de mantel uit 1815 droeg. Op de website van het Koninklijk Huis staat het volgende vermeld: "Sinds 1815 is steeds gebruik gemaakt van dezelfde mantel die aanvankelijk werd aangeduid met "Koningsmantel" en tegenwoordig ook wel "inhuldigingsmantel" wordt genoemd. Aangezien deze mantel niet behoort tot de regalia, is het gebruik ervan nergens voorgeschreven. Slechts één keer is gebruik gemaakt van een andere inhuldigingsmantel, namelijk bij de inhuldiging van Willem I als Soeverein Vorst. Maar al bij zijn inhuldiging als Koning in 1815 was die vervangen door de huidige. Door ouderdom en de noodzaak de mantel telkens aan te passen aan de lichaamsbouw en de gewenste draagwijze heeft de mantel in de loop van zijn bijna 200-jarig bestaan de nodige wijziging en restauraties/reparaties ondergaan. Belangrijke aanpassingen/veranderingen werden in 1948 uitgevoerd door de Zwitserse couturier Edwin Dolder en in 1980 door Theresia Couture in Amsterdam. Koning Willem I en de Koninginnen droegen de mantel over de schouder, terwijl Koning Willem II en Koning Willem III de mantel afhangend van de schouder droegen. Onder de mantel droegen de Koningen een militair uniform: Willem I een opperofficiersuniform zonder rangaanduiding, Willem II het uniform van de vrijwilligers van de Tiendaagse Veldtocht, Willem III zijn admiraalsuniform. Allen droegen onderscheidingstekens: Willem I op de mantel, Willem II en III op hun uniform."

Kort samengevat zijn er inmiddels dus meer vraagtekens dan uitroeptekens. Het verhaal van Dieuwke Grijpma klinkt geloofwaardig, maar aan de andere kant kan het Nederlandse Hof uitgebreid onderzoek doen naar de oudheid en echtheid van de mantel. En zolang we die resultaten niet onder ogen krijgen, zal het raadsel altijd blijven bestaan….

Binnenmanteltje
Zeker is wel dat koningin Beatrix in 1980 dezelfde mantel als haar moeder droeg. Hier schrijft Els Smit in het boek Ontwerpers van Oranje het volgende over: "Juliana's koningsmantel, die sinds 1948 in een loden kist heeft gelegen, is in 1980 volgens Theresia in een fase van: hoe krijg je dit nog mooi? Het fluweel is geplet, maar dat vormt niet het grootste probleem. 'Fluweel kan je opstomen'. De meeste hoofdbrekens veroorzaakt het hermelijn. 'Het fluweel had hier en daar afgegeven. Restaureren met nieuw hermelijn ging niet, want dat is wit en het hermelijn van de mantel was verkleurd.' Na lang wikken en wegen besluit Theresia de oude hermelijnen pelerine van de koningsmantel te gebruiken voor restauratie. Maar die levert te weinig materiaal op. Gelukkig blijkt in Theresia's klantenkring nog oud bont voorradig. Daarmee kan het karwei worden geklaard. Theresia maakt vervolgens van nieuw hermelijn een andere pelerine. In de mantel maakt ze een binnenmanteltje met draagbanden, 'zoals bij een rugzakje', zodat de mantel blijft hangen.

Het binnenmanteltje van koningin Beatrix is blijkbaar niet geschikt voor koning Willem-Alexander, want in de maanden voor zijn inhuldiging neemt hij contact op met F.G. van den Heuvel, een chique herenmodezaak in het centrum van Den Haag. (In de uitzending van Blauw Bloed gaf ik ten onrechte Pelger de eer. Dat klopt dus niet, excuses) Naast zijn kostuum voor de abdicatie, zijn kostuum voor de inhuldiging én een extra jasje voor de receptie in het paleis, bestelt de toekomstige koning bij F.G. van den Heuvel ook een bevestigingssysteem voor de koningsmantel. Van den Heuvel: "In nauw overleg met Prins Willem-Alexander en Prinses Máxima hebben onze kleermakers gekozen voor de volgende oplossing: er zijn twee banden (links en rechts) aan de binnenkant van de mantel bevestigd, die door twee openingen worden geleid. Deze openingen zijn speciaal in de schoudernaden van de rokjas gemaakt. De twee banden lopen over het rokhemd en onder de rokjas door, daarna voor de schouders langs en onder de oksels door. Om uiteindelijk als een riem aan elkaar te worden bevestigd op de rug. Zo is er zekerheid dat de mantel op de goede plaats blijft zitten zonder dat er spanning op de rokjas komt."